طبق نظر كارشناسان، شكل گيري شخصيت كودك از نخستين روزهاي تولد آغاز مي شود. نوزاد از همان روزهاي نخست قادر است كه نوازش مادر را درك كند و نسب به آن واكنش حسي بروز دهد.
شخصيت كودك تا سن دو سالگي از نظر خصوصيات فطري تكميل شده و پس از آن تاثير عوامل محيطي بر ويژگي هاي اكتسابي قابل مشاهده است. در اين سن كودك مي تواند درخواست هاي مادي و نياز هاي فيزيكي خود را به راحتي بگويد.
به طور مثال در زمان گرسنگي، غذا بخاهد و يا در زمان تشنگي، آب طلب كند. ولي كودك در اين سن قادر نيست كه درباره خواسته هاي روحي و معنوي خود را صحبت كند و آن ها توسط فعاليت هاي ديگر به جز بيان مستقيم قابل مشاهده هستند.
معمولا شناخت كودكان توسط نقاشي كشيدن، داستان گويي و بازي كردن صورت مي گيرد. به عبارتي نقاشي به منزله زبان كودك بوده تا ديگران نسبت به دنياي دروني و روح كودك آگاهي كسب كنند و حتي مي توان مواردي همچون ناسازگاري، بيماري و شغل آينده او را نيز متوجه شد.
چنان چه كودك كشيدن نقاشي را دوست داشته باشد، با انجام اين كار به او احساس لذت دست خواهد داد ولي اگر اطرافيان موجب اجبار و فشار براي كشيدن نقاشي شوند، كودك اين كار را از روي علاقه دروني انجام نخواهد داد و نمي توان چندان به نقاشي هاي او استناد كرد.
اغلب افراد، خط خطي كردن كاغذ توسط كودك را كاري بدون مفهوم و معنا تلقي مي كنند ولي بايد توجه داشت كه كودكان بسته به محدوده سني از خط خطي كردن كاغذ منظور خاصي دارند.
عوامل فردي و تكاملي بر معنا و مفهوم خطوط ترسيم شده توسط كودك تاثير دارند. طبق ديدگاه روان تحليلي گري، نقاشي هاي فرا فكن به شكل غير مستقيم موجب شده كه از جهان دروني كودك تصوير درستي به دست آيد.
آثار نمادين در نقاشي هاي كودكان به منزله مفاهيم، نگرش ها، پويايي، ادراك و پاسخ به محيط بيرون، احساسات و خاطرات اضطراب انگيز است. چنان چه بتوان اين نقاشي ها را به خوبي تفسير كرد، مي توان زمينه را براي رشد و پويايي دروني كودكان در آينده فراهم كرد.
در حقيقت با كمك نقاشي مي توان اطلاعاتي راجع به اين كه، كودك چه تصوري درباره خود دارد و به چه نحوي تمايل دارد با جهان بيرون ارتباط بر قرار كند، كسب كرد.
مراحل نقاشي كودكان
- در اين مرحله كودك، حركات عضلاني و تاثير بر كاغذ و يا زمين انجام داده كه به شكل نقطه، خط و يا لكه ديده مي شود.
- كشيدن خط به شكل نا منظم و غير قابل كنترل ديده مي شود ( خط نخست به شكل افقي رسم شده و سپس عمودي)
- در اين مرحله كودك به سمت كشيدن طرح هاي واقع گرايانه و تكميل كننده مي رود.
- كودك توانايي كشيدن اشكال يا تصاوير احساسي و عقلاني را به دست مي آورد.
سير تكاملي نقاشي كودكان در سنين مختلف
به طور كلي سير تكاملي ترسيم نقاشي در كودكان شامل مراحل زير است:
- 12 ماهگي: كودك به شكل تقليدي، خطوطي را به سمت جلو و عقب مي كشد.
- 15 ماهگي: معمولا نقاشي هاي كودك در اين سن به شكل نقطه نقطه است.
- 18 ماهگي: كودك سعي مي كند به صورت خود به خودي، خط خطي كردن را آغاز كند.
- 2 سالگي: كودك 2 ساله معمولا به تقليد خطوط عمودي مي پردازد.
- 5/2 سالگي: معمولا در اين سن در نقاشي هاي خود به ترسيم خطوط حلقوي، افقي عمودي روي مي آورد.
- 3 سالگي: كودك سعي مي كند مداد را همانند بزرگتر ها گرفته و به در خواست ديگران اشكالي را كه كشيده، نام گذاري مي كند.
- 4 سالگي: كودك قادر است كه تصوير انسان را با دو عضو نقاشي كند.
- 5 سالگي: مي تواند اشكالي مانند مثلث، مربع و همچنين تصوير انسان را همراه با بدن و گردن بكشد.
- 6 سالگي: كودك در اين سن توانايي كشيدن آدم به صورت دو بعدي دارد و اشكال را به شكل ادغام شده ترسيم مي كند.
- 9 سالگي: قادر است كه اعضاي داخلي بدن را در نقاشي خود بكشد.
- 12 سالگي به بعد: كودك مي تواند عكس ماشين، پرنده، خانه، هواپيما و ... را كشيده و جزييات آن ها را تكميل كند و همچنين درباره آن ها قصه نيز تعريف كند.
ارزش بياني نقاشي
- در تغيير و تحول در كشيدن نقاشي هاي كودكان عواملي مانند، رشد و تكامل انسان، رشد و تحولات ذهني كودك و نحوه ارتباط با افراد بزرگسال تاثير دارد. كودكان معمولا به كشيدن تصورات ذهني خود مي پردازند و واقعيات اطراف را كپي نمي كنند.
- بررسي رشد كودك و آزمون هاي سنجش هوش
- آگاهي و بررسي مسائل رواني-عاطفي
- برون ريزي هيجانات دروني و كاهش تنش هاي داخلي
آزمون هاي زيادي براي شناخت شخصيت و خصوصيات رواني و رفتاري كودكان طراحي شده كه در ادامه به چند تا از آن ها اشاره شده است.
آزمون نقاشي آدم (DAP)
مك آور در سال 1994 اين آزمون را طراحي كرد ولي اشخاصي همچون همر، هندلر، اوربان و كوپيتر در سال هاي مختلف آن را وسعت دادند. استفاده از اين آزمون باعث مي شود كه در نقاشي هاي فرافكن علاوه بر شناخت شخصيت، به تفسير آن نيز كمك گردد.
آزمون خانه-درخت- آدم توسط باك طراحي شد كه در آن علاوه بر تصوير انسان، خانه و درخت نيز داراي معنا و مفهوم هستند. تجسم رمزي و ناخودآگاه شخصيت كودك از طريق خانه و آدمك مشخص بوده و نشانگر تعادل عاطفي و ميزان طراز عقلي شخص است.
توجه به اين نكته ضروري است كه نتايج اين آزمون ها به تنهايي كمك كننده نبوده و نياز است كه ساير آزمون هاي روان شناسي نيز در اين زمينه به كار گرفته شود.
با استفاده از نقاشي هاي ترسيم شده توسط كودك مي توان مشكلات رواني و رفتاري كودكان را تشخيص داد كه در ادامه به برخي از آن ها اشاره شده است.
اختلال بيش فعالي
اين اختلال يكي از شايع ترين اختلالات حال حاضر در بين كودكان محسوب مي شود و طبق نظر كارشناسان حدود 20 درصد كودكان به آن مبتلا هستند. خوشبختانه امروزه پدر و مادر ها نسبت به سلامتي روح و روان فرزندان خود توجه بيشتري داشته و پيگير آن هستند.
اين اختلال معمولا با سه علامت بيش فعالي، عدم توجه و تمركز و بروز حركات تكانشي همراه است اما بايد توجه كرد هر نوع پر تحركي مربوط به اختلال بيش فعالي نبوده و گاه عوامل محيطي سبب بروز علائم مشابه مي شوند.
براي شناخت بهتر اين علائم و كمك به تشخيص دقيق تر، موسسه فرزندان برتر مقاله اي با عنوان " خصوصيات بيش فعالي" بر روي سايت قرار داده كه مطالعه آن براي افزايش آگاهي والدين مفيد است و پيشنهاد مي گردد.
همان طور كه اشاره شد نقاشي كشيدن به منزله زبان كودكان بوده و با استفاده از آن مي توان به مشكلات و اختلالات كودكان پي برد. در اين مطلب به برخي از نكات مرتبط با اين اختلال و نقاشي كودكان اشاره شده است.
شاخص هاي پرخاشگري
- ترسيم خط ها به شكل بسيار سفت و پر رنگ
- كشيدن تصوير انسان در ابعاد بسيار بزرگ
- كشيدن لب ها به صورت پهن و بزرگ
- قرار دادن اجزا به شكل نامناسب
- نداشتن اتصال در بين اجزا
- كشيدن سلاح يا وسايل تيز و برنده
- ترسيم پاها به شكل باز
مشخصات هيجاني در ترسيم نقاشي كودكان
-
شاخص هاي مرتبط با افسردگي
- كشيدن نقاشي و تصاوير انسان ها در ابعاد بسيار كوچك
- استفاده از حاشيه و پايين كاغذ فقط جهت نقاشي
- نكشيدن دهان در تصوير انسان ها
- حذف برخي اجزا بدن اشخاص
- ترسيم انسان ها به شكل دراز، لاغر و بدون صورت
- كشيدن بازوهاي آدم ها به شكل پهن و كوتاه
- ترسيم بازوها به شكل متصل به تنه بدن
-
شاخص هاي تكانشگري
- نكشيدن برخي موارد در نقاشي
- علاقه به ترسيم سمت چپ انسان ها
- رعايت نكردن تناسب در زمان ترسيم اعضا بدن اشخاص
- ترسيم محتواهاي پرخاشگرانه
- نكشيدن اجزا مهم بدن
- اختصاص زمان زياد جهت كشيدن نقاشي
- ترسيم شانه ها اشخاص به شكل نا مناسب
-
شاخص هاي مرتبط با ناسازگاري
- كشيدن سر افراد به شكل بسيار ساده
- ترسيم بدن اشخاص به صورت ساده و كلي
- ضعف در كيفيت هنري و دقت
- عدم ترسيم ساق، بازوها، ران و پنجه ها افراد در نقاشي
- تغيير دادن مفاهيم
- عدم رعايت توازن عمودي در هنگام ايستادن
-
شاخص هاي مرتبط با اضطراب
- كشيدن خطوط به شكل نازك و بسيار با شتاب
- كشيدن جزييات غير مهم
- زدن سايه هاي تيره و روشن در نقاشي
- تغييرات خفيف
- كشيدن پاها به صورت كوچك و نا استوار
- دهان اشخاص به شكل خط، بدون نظم و به صورت خنده عصبي رسم مي شود.
- كمك گرفتن از مداد پاك كن
- كشيدن دست هاي اشخاص به شكل بسيار باز
با استفاده از آزمون هاي ترسيم خانواده مي توان مشكلات ارتباطي را نيز شناخت. برخي از ويژگي ها و علائم موجود در آزمون ترسيم خانواده همچون ارزنده سازي، نا ارزنده سازي، نحوه ارتباط كودك با اعضا خانواده و ترسيم نكردن برخي افراد كمك مي كند تا به چگونگي رابطه بين كودك و اعضا خانواده پي برد.
طبق نظر كارشناسان در اين آزمون، چنان چه كودك در نقاشي خود شخصي را نسبت به ديگران قد بلندتر و بزرگتر بكشد نمايانگر اين است كه آن فرد در ذهن كودك از ديگران بهتر بوده و وابستگي عاطفي به او دارد و به آن ارزنده سازي مي گويند.
در زمينه ناارزنده سازي، قضيه به صورت بر عكس است. در صورتي كه كودك در نقاشي خود، شخصي را حذف، كوچك و ناقص تر و در پايان كار بكشد، نشان مي دهد كه در ذهن كودك آن شخص نسبت به سايرين بدتر بوده و به نوعي در اين نقاشي بي ارزش تلقي شده است.
زماني كه در نقاشي كودك ارزنده سازي پدر و مادر ديده شود، بيانگر رابطه خوب كودك با آن ها است همچنين نا ارزنده سازي والدين در نقاشي كودك به ارتباط غير سازنده كودك و آن ها اشاره دارد.
در مواردي كه تصوير مادر از نقاشي كودك حذف گردد، گفته مي شود كه بين كودك و او رابطه سازنده اي وجود ندارد. در صورتي كه درباره حذف پدر به طور قطع نظري داده نمي شود و ممكن است دليل اين كار شاغل بودن پدر در محيط خارج از منزل باشد.
1. تفاوت كودكان بيش فعال و كودكان عادي در ترسيم آدمك ها
- معمولا آدمك هايي كه كودكان بيش فعل در نقاشي خود مي كشند، به نحوي هستند كه تصور مي شود از دنيا رو بر گردانده اند. دليل آن، اين است كه كودكان بيش فعال معمولا از نظر رواني به شدت آشفته هستند و قادر نيستند با ديگران ارتباطي سازنده ايجاد كنند. اين موضوع نيز در نقاشي هاي آن ها قابل مشاهده است، همچون ساير كودكان كه در ترسيم نقاشي هاي آن ها، تمايلات به شكل واضح قابل مشاهده اند.
- آدمك ها در نقاشي اين كودكان در پايين برگه و با استفاده از خطوط كم رسم مي شوند كه دليل آن اين است كه اغلب اين كودكان به دليل شرايط خاصي كه دارند، ديد خوبي نسبت به خود نداشته و داراي سطح بالا اضطراب و افسردگي نيز هستند.
2. متفاوت ترسيم كردن خانواده توسط كودكان بيش فعال
كودكان بيش فعال خانواده را نسبت به ساير كودكان در نقاشي هاي خود متفاوت مي كشند و از اين تفاوت ها مي توان موارد زير را نام برد:
- استفاده كم از خطوط جهت نقاشي
- ترسيم آن در قسمت پايين صفحه
- ضعف در غنا
- كشيدن دست اشخاص به شكل باز به سمت اطراف
- كشيدن خود به شكل ارزنده سازي شده
- ترسيم اعضا خانواده همچون خواهر و برادر ها به صورت نا ارزنده سازي شده
- كشيدن پدر و مادر به شكل فاصله دار
معمولا در تفسير اين نتايج گفته مي شود، به دليل اين كه كودكان بيش فعال همواره از سوي ديگران طرد مي شوند به حمايت، جلب توجه و محبت اطرافيان نياز دارند و در زمان كشيدن معمولا دست ها را به شكل باز مي كشند كه بيانگر اين بوده كه به حمايت و پذيرش ديگران نياز دارند.
معمولا در خانواده هاي كه كودك بيش فعالي وجود دارد، سازمان خانواده دچار تزلزل شده و در آرامش و آسايش آن ها خلل به وجود مي آيد. اين والدين در مواجهه با مشكلات مختلف يك ديگر را متهم مي كنند. بنابراين آشفتگي بين روابط پدر و مادر ايجاد شده و كودك نيز اين موضوع را درك مي كند و به شكل نا خود آگاه آن ها را در زمان ترسيم نقاشي خود از هم دور مي كشد.
معمولا والدين نگرش خوبي نسبت به كودك بيش فعال خود در مقايسه با ساير فرزندانشان ندارند و كودك اين موضوع را متوجه مي شود. چنين رفتارهايي باعث مي شود كه كودك احساس حسادت نسبت به ساير خواهر و برادر هايش داشته باشد. و اين قبيل احساسات را در زمان ترسيم نقاشي بروز دهد و آن ها را به شكل نا ارزنده سازي ترسيم كند.
كودكان بيش فعال به دليل بروز رفتارهاي خاص معمولا از سوي اطرافيان طرد مي شوند و كم كم مي آموزند كه روي ديگران چندان حسابي باز نكرده و بر روي خود سرمايه گذاري كنند و به همين دليل در زمان كشيدن نقاشي خود را ارزنده سازي مي كنند.
زماني كه كودك در نقاشي خود يك آدم را مي كشد در واقع با استفاده از آن به بيان تصوير خود و يا دركي كه از بدن و علايق خود دارد، مي پردازد. در ادامه به شكل خلاصه به نماد هاي اصلي اندام ها در نقاشي كودكان اشاره مي كنيم:
- سر
تصوير سر در نقاشي كودكان، بيانگر شخصيت، توانايي تفكر، قدرت هوش بوده و همچنين علت اصلي كنترل فشارهاي دروني است. كودكان در نقاشي خود معمولا سر را به شكل بزرگ مي كشند ولي چنان چه ابعاد سر بيش از حد طبيعي بزرگ باشد، نشان دهنده اين است كه خود را بزرگتر از حد طبيعي مي بيند.
- صورت
معمولا در نقاشي كودكان پرخاشگر، جزييات صورت افراد به شكل غير عادي بزرگ كشيده مي شوند اما كودكان خجالتي فقط نگاهي اجمالي به جزييات كرده و سپس فقط دايره صورت را مي كشند، در موارد نادري آن ها صورت را از نيم رخ ترسيم مي كنند.
- دهان و دندان ها
كشيدن دهان و دندان ها معمولا نشان دهنده احتياج به مواد خوردني بوده و در مواردي نيز پرخاشگري يا مسائل جنسي را نيز بيان مي كند. اگر در ترسيم نقاشي، لب ها به شكل بسته كشيده شده باشند، بيانگر وجود تنش و فشار است و همچنين كشيدن چانه به منزله نماد قدرت مردانگي تلقي مي شود.
- چشم ها
با استفاده از چشم ها مي توان دنياي دروني و ميزان سطح اجتماعي كودك را متوجه شد. به دليل ارزش زيبايي چشم ها، كودكان معمولا در نقاشي ها، آن ها را بزرگ ترسيم مي كنند.
- بيني
در برخي موارد كشيدن بيني در نقاشي نشانگر وجود مشكلات جنسي است.
- سايه زدن
چنان چه در نقاشي كودكان، بر روي برخي از اجزا بدن سايه زده شود، بيانگر اين بوده كه در آن قسمت ها، مشكل يا اختلالي وجود دارد.
- خانه
در نقاشي كودكان در بيشتر مواقع خانه به شكل پيش پا افتاده رسم مي شود ولي با رشد كودك و افزايش سن، ترسيم آن شكل بهتري به خود مي گيرد. در مواردي كه پدر و مادر از يك ديگر طلاق گرفته باشند، خانه به شكل دو قسمت به تصوير كشيده شده و معمولا براي آن دو در ورودي وجود دارد.
- خورشيد
ترسيم خورشيد در نقاشي كودكان نشان دهنده امنيت، شادي، گرما، قدرت و در برخي مواقع مظهر و نماد پدر خوب است. در زماني كه رابطه خوبي بين كودك و پدرش برقرار باشد، در نقاشي هاي كودك، خورشيد كامل بوده و مي درخشد. چنان چه ارتباط درستي بين آن ها وجود نداشته باشد، كودك خورشيد را پشت كوه كشيده و يا در افق به شكل قوي ترسيم مي كند. در مواقعي نيز كه ترس از پدر وجود داشته باشد، رنگ خورشيد قرمز و يا سياه است.
- آسمان و زمين
ترسيم آسمان در نقاشي كودكان به مفهوم الهام و پاكي بوده ولي زمين نشان دهنده ثبات و امنيت است. زماني كه كودك سن كمي دارد، براي كشيدن زمين از هيچ خطي استفاده نمي كند ولي با رسيدن به سن 5 يا 6 سالگي كه توانايي درك دلايل منطقي به دست مي آورد، قادر است كه زمين را بكشد.
ارتباط اعتماد به نفس كودكان با نحوه كشيدن نقاشي
طبق نظر كارشناسان بين اعتماد به نفس كودكان و ترسيم نقاشي آن ها رابطه اي وجود دارد. چنان چه كودك تمام برگه يا ورق خود را از نقاشي پر كند گفته مي شود كه اجتماعي بوده و اعتماد به نفس بالايي دارد. اما در صورتي كه كودك در صفحه نقاشي خود فقط قسمت كمي را استفاده كند، نشانگر اعتماد به نفس پايين او خواهد بود.
والدين بايد توجه كنند كه اختلال بيش فعالي باعث عوارض نا خواسته در كودكان شده كه ممكن است عدم درمان به موقع آن عوارض زيادي همچون عملكرد پايين تحصيلي، طرد از سوي اطرافيان و كاهش اعتماد به نفس به همراه داشته باشد.
براي درمان اين اختلال، استفاده از روش هاي دارويي، درمان اصلي محسوب مي شود. تجويز دارو توسط پزشك فقط سبب آرام كردن كودك نشده بلكه عملكرد بهتر او در زمان انجام فعاليت ها را نيز به همراه دارد.
در كنار درمان هاي دارويي، روش هاي متعددي مانند رفتار درماني، كار درماني، آموزش خانواده ها، ورزش، درمان خانگي و كمك از گياهان دارويي و نوروفيدبگ نيز باعث كنترل اين علائم مي شوند كه براي آشنايي بهتر با جزييات آن ها مطالعه مقالات سايت توصيه مي شود.
كار درماني براي كودكان بيش فعال
در اين روش، متخصصان كار درمانگر روي نيازهاي كودك بيش فعال متمركز شده و همچنين به بهبود و تقويت مهارت هايي همچون سازماندهي و هماهنگي فيزيكي، افزايش كارآمدي در زمان انجام فعاليت هاي روزانه نيز مي پردازند.
در گام نخست اين متخصصان بايد به بررسي تاثير اين اختلال بر زندگي فردي، اجتماعي كودك پرداخته تا بتوانند اطلاعاتي راجع به توانايي ها و ضعف ها كودك كسب كرده و متناسب با آن ها تماريني تعيين كنند.
معمولا بازي هاي مانند گرفتن يا زدن توپ توسط كار درمانگرها براي افزايش هماهنگي با كودك داده مي شود و تماريني نيز جهت كاهش عصبانيت و ضعف و تمركز نيز ارائه مي شود. از ديگر نتايج كار درماني مي توان به تقويت مهارت اجتماعي و فعاليت هاي روزانه و نوشتن با دست اشاره كرد.
اگر چه براي كنترل علائم اين اختلال روش هاي مختلفي وجود دارد ولي طبق نظر كارشناسان متخصص كودك، استفاده از روش كار درماني براي بهبود ناتواني در هماهنگي و سازماندهي كودكان بيش فعال از ديگر روش ها كارآمد تر است.
طبق نظر كارشناسان، شكل گيري شخصيت كودك از نخستين روزهاي تولد آغاز مي شود. نوزاد از همان روزهاي نخست قادر است كه نوازش مادر را درك كند و نسب به آن واكنش حسي بروز دهد.
شخصيت كودك تا سن دو سالگي از نظر خصوصيات فطري تكميل شده و پس از آن تاثير عوامل محيطي بر ويژگي هاي اكتسابي قابل مشاهده است. در اين سن كودك مي تواند درخواست هاي مادي و نياز هاي فيزيكي خود را به راحتي بگويد.
به طور مثال در زمان گرسنگي، غذا بخاهد و يا در زمان تشنگي، آب طلب كند. ولي كودك در اين سن قادر نيست كه درباره خواسته هاي روحي و معنوي خود را صحبت كند و آن ها توسط فعاليت هاي ديگر به جز بيان مستقيم قابل مشاهده هستند.
معمولا شناخت كودكان توسط نقاشي كشيدن، داستان گويي و بازي كردن صورت مي گيرد. به عبارتي نقاشي به منزله زبان كودك بوده تا ديگران نسبت به دنياي دروني و روح كودك آگاهي كسب كنند و حتي مي توان مواردي همچون ناسازگاري، بيماري و شغل آينده او را نيز متوجه شد.
چنان چه كودك كشيدن نقاشي را دوست داشته باشد، با انجام اين كار به او احساس لذت دست خواهد داد ولي اگر اطرافيان موجب اجبار و فشار براي كشيدن نقاشي شوند، كودك اين كار را از روي علاقه دروني انجام نخواهد داد و نمي توان چندان به نقاشي هاي او استناد كرد.
اغلب افراد، خط خطي كردن كاغذ توسط كودك را كاري بدون مفهوم و معنا تلقي مي كنند ولي بايد توجه داشت كه كودكان بسته به محدوده سني از خط خطي كردن كاغذ منظور خاصي دارند.
عوامل فردي و تكاملي بر معنا و مفهوم خطوط ترسيم شده توسط كودك تاثير دارند. طبق ديدگاه روان تحليلي گري، نقاشي هاي فرا فكن به شكل غير مستقيم موجب شده كه از جهان دروني كودك تصوير درستي به دست آيد.
آثار نمادين در نقاشي هاي كودكان به منزله مفاهيم، نگرش ها، پويايي، ادراك و پاسخ به محيط بيرون، احساسات و خاطرات اضطراب انگيز است. چنان چه بتوان اين نقاشي ها را به خوبي تفسير كرد، مي توان زمينه را براي رشد و پويايي دروني كودكان در آينده فراهم كرد.
در حقيقت با كمك نقاشي مي توان اطلاعاتي راجع به اين كه، كودك چه تصوري درباره خود دارد و به چه نحوي تمايل دارد با جهان بيرون ارتباط بر قرار كند، كسب كرد.
مراحل نقاشي كودكان
- در اين مرحله كودك، حركات عضلاني و تاثير بر كاغذ و يا زمين انجام داده كه به شكل نقطه، خط و يا لكه ديده مي شود.
- كشيدن خط به شكل نا منظم و غير قابل كنترل ديده مي شود ( خط نخست به شكل افقي رسم شده و سپس عمودي)
- در اين مرحله كودك به سمت كشيدن طرح هاي واقع گرايانه و تكميل كننده مي رود.
- كودك توانايي كشيدن اشكال يا تصاوير احساسي و عقلاني را به دست مي آورد.
سير تكاملي نقاشي كودكان در سنين مختلف
به طور كلي سير تكاملي ترسيم نقاشي در كودكان شامل مراحل زير است:
- 12 ماهگي: كودك به شكل تقليدي، خطوطي را به سمت جلو و عقب مي كشد.
- 15 ماهگي: معمولا نقاشي هاي كودك در اين سن به شكل نقطه نقطه است.
- 18 ماهگي: كودك سعي مي كند به صورت خود به خودي، خط خطي كردن را آغاز كند.
- 2 سالگي: كودك 2 ساله معمولا به تقليد خطوط عمودي مي پردازد.
- 5/2 سالگي: معمولا در اين سن در نقاشي هاي خود به ترسيم خطوط حلقوي، افقي عمودي روي مي آورد.
- 3 سالگي: كودك سعي مي كند مداد را همانند بزرگتر ها گرفته و به در خواست ديگران اشكالي را كه كشيده، نام گذاري مي كند.
- 4 سالگي: كودك قادر است كه تصوير انسان را با دو عضو نقاشي كند.
- 5 سالگي: مي تواند اشكالي مانند مثلث، مربع و همچنين تصوير انسان را همراه با بدن و گردن بكشد.
- 6 سالگي: كودك در اين سن توانايي كشيدن آدم به صورت دو بعدي دارد و اشكال را به شكل ادغام شده ترسيم مي كند.
- 9 سالگي: قادر است كه اعضاي داخلي بدن را در نقاشي خود بكشد.
- 12 سالگي به بعد: كودك مي تواند عكس ماشين، پرنده، خانه، هواپيما و ... را كشيده و جزييات آن ها را تكميل كند و همچنين درباره آن ها قصه نيز تعريف كند.
ارزش بياني نقاشي
- در تغيير و تحول در كشيدن نقاشي هاي كودكان عواملي مانند، رشد و تكامل انسان، رشد و تحولات ذهني كودك و نحوه ارتباط با افراد بزرگسال تاثير دارد. كودكان معمولا به كشيدن تصورات ذهني خود مي پردازند و واقعيات اطراف را كپي نمي كنند.
- بررسي رشد كودك و آزمون هاي سنجش هوش
- آگاهي و بررسي مسائل رواني-عاطفي
- برون ريزي هيجانات دروني و كاهش تنش هاي داخلي
آزمون هاي زيادي براي شناخت شخصيت و خصوصيات رواني و رفتاري كودكان طراحي شده كه در ادامه به چند تا از آن ها اشاره شده است.
آزمون نقاشي آدم (DAP)
مك آور در سال 1994 اين آزمون را طراحي كرد ولي اشخاصي همچون همر، هندلر، اوربان و كوپيتر در سال هاي مختلف آن را وسعت دادند. استفاده از اين آزمون باعث مي شود كه در نقاشي هاي فرافكن علاوه بر شناخت شخصيت، به تفسير آن نيز كمك گردد.
آزمون خانه-درخت- آدم توسط باك طراحي شد كه در آن علاوه بر تصوير انسان، خانه و درخت نيز داراي معنا و مفهوم هستند. تجسم رمزي و ناخودآگاه شخصيت كودك از طريق خانه و آدمك مشخص بوده و نشانگر تعادل عاطفي و ميزان طراز عقلي شخص است.
توجه به اين نكته ضروري است كه نتايج اين آزمون ها به تنهايي كمك كننده نبوده و نياز است كه ساير آزمون هاي روان شناسي نيز در اين زمينه به كار گرفته شود.
با استفاده از نقاشي هاي ترسيم شده توسط كودك مي توان مشكلات رواني و رفتاري كودكان را تشخيص داد كه در ادامه به برخي از آن ها اشاره شده است.
اختلال بيش فعالي
اين اختلال يكي از شايع ترين اختلالات حال حاضر در بين كودكان محسوب مي شود و طبق نظر كارشناسان حدود 20 درصد كودكان به آن مبتلا هستند. خوشبختانه امروزه پدر و مادر ها نسبت به سلامتي روح و روان فرزندان خود توجه بيشتري داشته و پيگير آن هستند.
اين اختلال معمولا با سه علامت بيش فعالي، عدم توجه و تمركز و بروز حركات تكانشي همراه است اما بايد توجه كرد هر نوع پر تحركي مربوط به اختلال بيش فعالي نبوده و گاه عوامل محيطي سبب بروز علائم مشابه مي شوند.
براي شناخت بهتر اين علائم و كمك به تشخيص دقيق تر، موسسه فرزندان برتر مقاله اي با عنوان " خصوصيات بيش فعالي" بر روي سايت قرار داده كه مطالعه آن براي افزايش آگاهي والدين مفيد است و پيشنهاد مي گردد.
همان طور كه اشاره شد نقاشي كشيدن به منزله زبان كودكان بوده و با استفاده از آن مي توان به مشكلات و اختلالات كودكان پي برد. در اين مطلب به برخي از نكات مرتبط با اين اختلال و نقاشي كودكان اشاره شده است.
شاخص هاي پرخاشگري
- ترسيم خط ها به شكل بسيار سفت و پر رنگ
- كشيدن تصوير انسان در ابعاد بسيار بزرگ
- كشيدن لب ها به صورت پهن و بزرگ
- قرار دادن اجزا به شكل نامناسب
- نداشتن اتصال در بين اجزا
- كشيدن سلاح يا وسايل تيز و برنده
- ترسيم پاها به شكل باز
مشخصات هيجاني در ترسيم نقاشي كودكان
-
شاخص هاي مرتبط با افسردگي
- كشيدن نقاشي و تصاوير انسان ها در ابعاد بسيار كوچك
- استفاده از حاشيه و پايين كاغذ فقط جهت نقاشي
- نكشيدن دهان در تصوير انسان ها
- حذف برخي اجزا بدن اشخاص
- ترسيم انسان ها به شكل دراز، لاغر و بدون صورت
- كشيدن بازوهاي آدم ها به شكل پهن و كوتاه
- ترسيم بازوها به شكل متصل به تنه بدن
-
شاخص هاي تكانشگري
- نكشيدن برخي موارد در نقاشي
- علاقه به ترسيم سمت چپ انسان ها
- رعايت نكردن تناسب در زمان ترسيم اعضا بدن اشخاص
- ترسيم محتواهاي پرخاشگرانه
- نكشيدن اجزا مهم بدن
- اختصاص زمان زياد جهت كشيدن نقاشي
- ترسيم شانه ها اشخاص به شكل نا مناسب
-
شاخص هاي مرتبط با ناسازگاري
- كشيدن سر افراد به شكل بسيار ساده
- ترسيم بدن اشخاص به صورت ساده و كلي
- ضعف در كيفيت هنري و دقت
- عدم ترسيم ساق، بازوها، ران و پنجه ها افراد در نقاشي
- تغيير دادن مفاهيم
- عدم رعايت توازن عمودي در هنگام ايستادن
-
شاخص هاي مرتبط با اضطراب
- كشيدن خطوط به شكل نازك و بسيار با شتاب
- كشيدن جزييات غير مهم
- زدن سايه هاي تيره و روشن در نقاشي
- تغييرات خفيف
- كشيدن پاها به صورت كوچك و نا استوار
- دهان اشخاص به شكل خط، بدون نظم و به صورت خنده عصبي رسم مي شود.
- كمك گرفتن از مداد پاك كن
- كشيدن دست هاي اشخاص به شكل بسيار باز
با استفاده از آزمون هاي ترسيم خانواده مي توان مشكلات ارتباطي را نيز شناخت. برخي از ويژگي ها و علائم موجود در آزمون ترسيم خانواده همچون ارزنده سازي، نا ارزنده سازي، نحوه ارتباط كودك با اعضا خانواده و ترسيم نكردن برخي افراد كمك مي كند تا به چگونگي رابطه بين كودك و اعضا خانواده پي برد.
طبق نظر كارشناسان در اين آزمون، چنان چه كودك در نقاشي خود شخصي را نسبت به ديگران قد بلندتر و بزرگتر بكشد نمايانگر اين است كه آن فرد در ذهن كودك از ديگران بهتر بوده و وابستگي عاطفي به او دارد و به آن ارزنده سازي مي گويند.
در زمينه ناارزنده سازي، قضيه به صورت بر عكس است. در صورتي كه كودك در نقاشي خود، شخصي را حذف، كوچك و ناقص تر و در پايان كار بكشد، نشان مي دهد كه در ذهن كودك آن شخص نسبت به سايرين بدتر بوده و به نوعي در اين نقاشي بي ارزش تلقي شده است.
زماني كه در نقاشي كودك ارزنده سازي پدر و مادر ديده شود، بيانگر رابطه خوب كودك با آن ها است همچنين نا ارزنده سازي والدين در نقاشي كودك به ارتباط غير سازنده كودك و آن ها اشاره دارد.
در مواردي كه تصوير مادر از نقاشي كودك حذف گردد، گفته مي شود كه بين كودك و او رابطه سازنده اي وجود ندارد. در صورتي كه درباره حذف پدر به طور قطع نظري داده نمي شود و ممكن است دليل اين كار شاغل بودن پدر در محيط خارج از منزل باشد.
1. تفاوت كودكان بيش فعال و كودكان عادي در ترسيم آدمك ها
- معمولا آدمك هايي كه كودكان بيش فعل در نقاشي خود مي كشند، به نحوي هستند كه تصور مي شود از دنيا رو بر گردانده اند. دليل آن، اين است كه كودكان بيش فعال معمولا از نظر رواني به شدت آشفته هستند و قادر نيستند با ديگران ارتباطي سازنده ايجاد كنند. اين موضوع نيز در نقاشي هاي آن ها قابل مشاهده است، همچون ساير كودكان كه در ترسيم نقاشي هاي آن ها، تمايلات به شكل واضح قابل مشاهده اند.
- آدمك ها در نقاشي اين كودكان در پايين برگه و با استفاده از خطوط كم رسم مي شوند كه دليل آن اين است كه اغلب اين كودكان به دليل شرايط خاصي كه دارند، ديد خوبي نسبت به خود نداشته و داراي سطح بالا اضطراب و افسردگي نيز هستند.
2. متفاوت ترسيم كردن خانواده توسط كودكان بيش فعال
كودكان بيش فعال خانواده را نسبت به ساير كودكان در نقاشي هاي خود متفاوت مي كشند و از اين تفاوت ها مي توان موارد زير را نام برد:
- استفاده كم از خطوط جهت نقاشي
- ترسيم آن در قسمت پايين صفحه
- ضعف در غنا
- كشيدن دست اشخاص به شكل باز به سمت اطراف
- كشيدن خود به شكل ارزنده سازي شده
- ترسيم اعضا خانواده همچون خواهر و برادر ها به صورت نا ارزنده سازي شده
- كشيدن پدر و مادر به شكل فاصله دار
معمولا در تفسير اين نتايج گفته مي شود، به دليل اين كه كودكان بيش فعال همواره از سوي ديگران طرد مي شوند به حمايت، جلب توجه و محبت اطرافيان نياز دارند و در زمان كشيدن معمولا دست ها را به شكل باز مي كشند كه بيانگر اين بوده كه به حمايت و پذيرش ديگران نياز دارند.
معمولا در خانواده هاي كه كودك بيش فعالي وجود دارد، سازمان خانواده دچار تزلزل شده و در آرامش و آسايش آن ها خلل به وجود مي آيد. اين والدين در مواجهه با مشكلات مختلف يك ديگر را متهم مي كنند. بنابراين آشفتگي بين روابط پدر و مادر ايجاد شده و كودك نيز اين موضوع را درك مي كند و به شكل نا خود آگاه آن ها را در زمان ترسيم نقاشي خود از هم دور مي كشد.
معمولا والدين نگرش خوبي نسبت به كودك بيش فعال خود در مقايسه با ساير فرزندانشان ندارند و كودك اين موضوع را متوجه مي شود. چنين رفتارهايي باعث مي شود كه كودك احساس حسادت نسبت به ساير خواهر و برادر هايش داشته باشد. و اين قبيل احساسات را در زمان ترسيم نقاشي بروز دهد و آن ها را به شكل نا ارزنده سازي ترسيم كند.
كودكان بيش فعال به دليل بروز رفتارهاي خاص معمولا از سوي اطرافيان طرد مي شوند و كم كم مي آموزند كه روي ديگران چندان حسابي باز نكرده و بر روي خود سرمايه گذاري كنند و به همين دليل در زمان كشيدن نقاشي خود را ارزنده سازي مي كنند.
زماني كه كودك در نقاشي خود يك آدم را مي كشد در واقع با استفاده از آن به بيان تصوير خود و يا دركي كه از بدن و علايق خود دارد، مي پردازد. در ادامه به شكل خلاصه به نماد هاي اصلي اندام ها در نقاشي كودكان اشاره مي كنيم:
- سر
تصوير سر در نقاشي كودكان، بيانگر شخصيت، توانايي تفكر، قدرت هوش بوده و همچنين علت اصلي كنترل فشارهاي دروني است. كودكان در نقاشي خود معمولا سر را به شكل بزرگ مي كشند ولي چنان چه ابعاد سر بيش از حد طبيعي بزرگ باشد، نشان دهنده اين است كه خود را بزرگتر از حد طبيعي مي بيند.
- صورت
معمولا در نقاشي كودكان پرخاشگر، جزييات صورت افراد به شكل غير عادي بزرگ كشيده مي شوند اما كودكان خجالتي فقط نگاهي اجمالي به جزييات كرده و سپس فقط دايره صورت را مي كشند، در موارد نادري آن ها صورت را از نيم رخ ترسيم مي كنند.
- دهان و دندان ها
كشيدن دهان و دندان ها معمولا نشان دهنده احتياج به مواد خوردني بوده و در مواردي نيز پرخاشگري يا مسائل جنسي را نيز بيان مي كند. اگر در ترسيم نقاشي، لب ها به شكل بسته كشيده شده باشند، بيانگر وجود تنش و فشار است و همچنين كشيدن چانه به منزله نماد قدرت مردانگي تلقي مي شود.
- چشم ها
با استفاده از چشم ها مي توان دنياي دروني و ميزان سطح اجتماعي كودك را متوجه شد. به دليل ارزش زيبايي چشم ها، كودكان معمولا در نقاشي ها، آن ها را بزرگ ترسيم مي كنند.
- بيني
در برخي موارد كشيدن بيني در نقاشي نشانگر وجود مشكلات جنسي است.
- سايه زدن
چنان چه در نقاشي كودكان، بر روي برخي از اجزا بدن سايه زده شود، بيانگر اين بوده كه در آن قسمت ها، مشكل يا اختلالي وجود دارد.
- خانه
در نقاشي كودكان در بيشتر مواقع خانه به شكل پيش پا افتاده رسم مي شود ولي با رشد كودك و افزايش سن، ترسيم آن شكل بهتري به خود مي گيرد. در مواردي كه پدر و مادر از يك ديگر طلاق گرفته باشند، خانه به شكل دو قسمت به تصوير كشيده شده و معمولا براي آن دو در ورودي وجود دارد.
- خورشيد
ترسيم خورشيد در نقاشي كودكان نشان دهنده امنيت، شادي، گرما، قدرت و در برخي مواقع مظهر و نماد پدر خوب است. در زماني كه رابطه خوبي بين كودك و پدرش برقرار باشد، در نقاشي هاي كودك، خورشيد كامل بوده و مي درخشد. چنان چه ارتباط درستي بين آن ها وجود نداشته باشد، كودك خورشيد را پشت كوه كشيده و يا در افق به شكل قوي ترسيم مي كند. در مواقعي نيز كه ترس از پدر وجود داشته باشد، رنگ خورشيد قرمز و يا سياه است.
- آسمان و زمين
ترسيم آسمان در نقاشي كودكان به مفهوم الهام و پاكي بوده ولي زمين نشان دهنده ثبات و امنيت است. زماني كه كودك سن كمي دارد، براي كشيدن زمين از هيچ خطي استفاده نمي كند ولي با رسيدن به سن 5 يا 6 سالگي كه توانايي درك دلايل منطقي به دست مي آورد، قادر است كه زمين را بكشد.
ارتباط اعتماد به نفس كودكان با نحوه كشيدن نقاشي
طبق نظر كارشناسان بين اعتماد به نفس كودكان و ترسيم نقاشي آن ها رابطه اي وجود دارد. چنان چه كودك تمام برگه يا ورق خود را از نقاشي پر كند گفته مي شود كه اجتماعي بوده و اعتماد به نفس بالايي دارد. اما در صورتي كه كودك در صفحه نقاشي خود فقط قسمت كمي را استفاده كند، نشانگر اعتماد به نفس پايين او خواهد بود.
والدين بايد توجه كنند كه اختلال بيش فعالي باعث عوارض نا خواسته در كودكان شده كه ممكن است عدم درمان به موقع آن عوارض زيادي همچون عملكرد پايين تحصيلي، طرد از سوي اطرافيان و كاهش اعتماد به نفس به همراه داشته باشد.
براي درمان اين اختلال، استفاده از روش هاي دارويي، درمان اصلي محسوب مي شود. تجويز دارو توسط پزشك فقط سبب آرام كردن كودك نشده بلكه عملكرد بهتر او در زمان انجام فعاليت ها را نيز به همراه دارد.
در كنار درمان هاي دارويي، روش هاي متعددي مانند رفتار درماني، كار درماني، آموزش خانواده ها، ورزش، درمان خانگي و كمك از گياهان دارويي و نوروفيدبگ نيز باعث كنترل اين علائم مي شوند كه براي آشنايي بهتر با جزييات آن ها مطالعه مقالات سايت توصيه مي شود.
كار درماني براي كودكان بيش فعال
در اين روش، متخصصان كار درمانگر روي نيازهاي كودك بيش فعال متمركز شده و همچنين به بهبود و تقويت مهارت هايي همچون سازماندهي و هماهنگي فيزيكي، افزايش كارآمدي در زمان انجام فعاليت هاي روزانه نيز مي پردازند.
در گام نخست اين متخصصان بايد به بررسي تاثير اين اختلال بر زندگي فردي، اجتماعي كودك پرداخته تا بتوانند اطلاعاتي راجع به توانايي ها و ضعف ها كودك كسب كرده و متناسب با آن ها تماريني تعيين كنند.
معمولا بازي هاي مانند گرفتن يا زدن توپ توسط كار درمانگرها براي افزايش هماهنگي با كودك داده مي شود و تماريني نيز جهت كاهش عصبانيت و ضعف و تمركز نيز ارائه مي شود. از ديگر نتايج كار درماني مي توان به تقويت مهارت اجتماعي و فعاليت هاي روزانه و نوشتن با دست اشاره كرد.
اگر چه براي كنترل علائم اين اختلال روش هاي مختلفي وجود دارد ولي طبق نظر كارشناسان متخصص كودك، استفاده از روش كار درماني براي بهبود ناتواني در هماهنگي و سازماندهي كودكان بيش فعال از ديگر روش ها كارآمد تر است.
گفتار درماني كودكان + تكنيك ها و بازي هاي گفتار درماني